نقد و تحلیل عناصر ساختاری و زیبایی شناسی آثار ادبی اعتمادالسلطنه با تکیه بر دو کتاب خلسه و خرنامه

محمد حسن خان اعتمادالسلطنه که در دوره ناصری وزیر انطباعات بوده به لحاظ تاریخی و ادبی در عصری قرار گرفته که به جهت ترجمه کتابهای فرنگی و نشر جراید و رشد فکر آزادی و ترقی صنایع و علوم بسیار مهم می باشد. وی به دلیل آشنایی با زبان فرانسه و تحصیل در آن کشور و داشتن مقام های بالای دولتی نقش موثری در رواج ساده نویسی و روزنامه نگاری و شروع تألیفات علمی تاریخی و متون مدرن حغرافیایی داشه است. به دلیل وجود مطالب سیاسی و اسرار دربار در کتابهایش، دانشمندان و محققان همیشه از دریچه سیاست و تاریخ به وی و آثارش نگریسته اند، گاه حتی به خاطر همین خصوصیت ها بعضی از متقدمین آثار ادبی منسوب به وی را نادیده گرفته و به فراموشی سپرده اند. گاه حتی بعضی از محققان به خاطر اقدامات سیاسی و تسویه حسابهای درباری اش، تمامی آثارش را از وی نفی کرده و انتساب آنها را به وی ردّ نموده اند. اما در مورد دو کتاب خلسه و خرنامه که اعتمادالسلطنه آنها را در خلوت به تألیف درآورده ، جای چون-وچرا نیست که از تألیفات خود وی هستند و اما این دو کتاب هم مثل سایر آثار وی همیشه از سیاسی و تاریخی بررسی شده اند. پژوهش حاضر در پی آنست که این دو اثر را از لحاظ زیبایی شناسی و ساختاری نقد و بررسی نماید. کتاب خلسه که با تأثیر نویسنده از رمان های نخستین فرانسوی ترجمه شده به فارسی به تألیف درآمده، می تواند یکی از رمان های اولیه زبان فارسی محسوب گردد که بر پایه تخیل آفریده شده است. در فصل اول، ابتدا در مورد سبک بازگشت ، توضیحی اجمالی داده شده و نویسنده در پی آن بوده است که با بررسی عوامل سبک بازگشت و پیشقدم بودن شعر در این عرصه شروع و عوامل آن را به خواننده یادآوری سازد، سپس در دو بخش بعدی به تحول نثر پس از شعر و جایگاه اعتمادالسلطنه در این تغییر و تحول پرداخته شده است. در فصلی جداگانه به زندگینامه مشروح اعتمادالسلطنه پرداخته شده و سعی بر آن بوده که جایگاه وی در دربار و نزد ناصرالدین شاه بررسی گردد تا بتوان دورنمایی از تأثیر وی در احوال زمانه و آثار ادبی همعصرانش و به خصوص روزنامه های عصر ناصری را به دست آورد. در مورد کتاب خلسه؛ در این اثر، در پنج بخش پرداخته شده است. بخش اول در مورد مقایسه و تحلیل محتوایی اثر سعی شده است که این کتاب بر اساس اغراض نویسنده از تالیف کتاب، بررسی شود. در بخش دوم از لحاظ سبک شناسی، سبک کتاب خلسه بررسی شده و در آن سه نوع نثر؛ نثر ساده، نثر مصنوع، نثر روزنامه-نگاری که مخصوص به اعتمادالسلطنه بوده؛ تشخیص داده شده است. در بخش سوم کتاب خلسه از لحاظ طنزآفرینی و استفاده از نوع ادبی طنز بررسی شده و اهداف و اشخاصی که مورد نقد وی از لحاظ استفاده از نوع ادبی طنز شده، بررسی شده است. در بخش چهارم، به نقدهای سیاسی و تاریخی که نویسنده از اشخاص مهم درباری و زمانه خویش کرده است، پرداخته شده است. در بخش پنجم سعی بر آن بوده است که به این سوال پاسخ داده شود که آیا کتاب خلسه می تواند اولین رمان زبان فارسی مطرح گردد یا خیر؟ نویسنده با استفاده از اصول نگارش رمان و اغراض اعتمادالسلطنه از نوشتن خلسه و زمان تألیف و انتشار کتاب، بدین نتیجه رسیده است که این کتاب نمی تواند اولین رمان زبان فارسی مطرح شود. در مورد کتاب خرنامه هم که از آثار حتمی اعتمادالسلطنه می باشد نویسنده در دو بخش سعی کرده است که در بخش اول به مقایسه با متن اصلی و مشخص کردن ویژگیهای اصلی و تحلیل محتوایی اثر بپردازد. در بخش دیگر نیز نویسنده جایگاه این کتاب را در علم نقد مدرن و استفاده از تمثیل ادبی در سبک بازگشت را مورد بررسی قرار داده است. در بخش پایانی نیز به سایر آثار منسوب به اعتمادالسلطنه پرداخته شده و با استفاده از دلایل محققان و سبک شناسان سعی شده است که به این سوال پاسخ داده شود که آیا این آثار از اعتمادالسلطنه می باشند یا خیر؟ نویسنده به این نتیجه رسیده است که هیچکدام از این آثار به حتم از خود وی نبوده و وی تنها در تألیف این آثار سهم کوچکی داشته و به دلیل نفوذ سیاسی و مدیریت و رهبری گروه مولفان این آثار، آنها را به نام خود انتشار داده است.